Showing 1865 results

Saunders Lewis, dramatist, poet, historian and literary critic, was born in Wallasey, Cheshire to a family of prominent Welsh Calvinistic Methodists. He was educated at a boys's school in Liscard and at Liverpool University, where he studied English and French. His academic career was interrupted by the First World War, in which Lewis served with the South Wales Borderers, but he quickly resumed his studies at the end of the conflict, and, having graduated, worked as librarian in Glamorgan before taking up a post as lecturer in the Welsh department of the University College of Swansea. In 1925, Lewis was one of the pioneering figures involved in establishing the National Party of Wales (later known as Plaid Cymru) and was made President of the fledgeling organisation the following year. Having written about the Roman Catholic church for a number of years, in 1932 Lewis converted to the faith also practised by his wife Margaret. In 1936, Lewis, D. J. Williams and Lewis Valentine set fire to the Royal Airforce's Bombing School in Penyberth on the Lleyn Peninsula, an event which has gone down in the annals of Welsh history and which earned Lewis imprisonment in Wormwood Scrubs and dismissal from his lecturing post in Swansea. He was eventually appointed senior lecturer in Welsh at the University of Cardiff but retired in 1957 to devote his time to writing. Lewis's litarary output is prodigious and he is considered by many to be the most important Welsh literary and political figure of the twentieth century; it is considered that his radio address for 1962, Tynged yr Iaith, was the direct instigating force behind the establishment of the Welsh language movement Cymdeithas yr Iaith Gymraeg.

Nofelydd oedd Islwyn Ffowc Elis a ddaeth i amlygrwydd yn dilyn cyhoeddi ei nofel boblogaidd, Cysgod y Cryman. Ynghyd â bod yn awdur toreithiog roedd hefyd yn weinidog, yn gynhyrchydd gyda'r BBC, ac yn ddarlithydd.
Fe'i ganed ar 17 Tachwedd 1924 yn Wrecsam, yn fab i Edward Ifor a Catherine Ellis (née Kenrick). Fe'i magwyd ar fferm Aberwiel, Nantyr, yn Nyffryn Ceiriog, dyffryn y tynnodd llawer o'i ysbrydoliaeth ohono fel awdur. Priododd Eirlys Rees Owen o Dywyn, a ganwyd eu merch, Sian yn 1960.
Cafodd ei addysg yn Ysgol Elfennol Nantyr, ac Ysgol Ramadeg Llangollen, cyn ennill gradd BA yn y celfyddydau yng Ngholeg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor yn 1946. Enillodd wobrau yn Eisteddfod Gadeiriol Myfyrwyr Cymru ar gystadleuaeth y ddrama yn 1945 a 1946, a bu'n weithgar yn cyfansoddi a chynhyrchu anterliwtiau yn y Coleg. Bu'n wrthwynebydd cydwybodol yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Aeth ymlaen i astudio yng Ngholegau Diwinyddol Aberystwyth a'r Bala lle enillodd radd BD mewn diwinyddiaeth yn 1949.
Cafodd ei ordeinio yn weinidog gyda'r Methodistiaid Calfinaidd yn 1950 a bu'n weinidog gyda'r enwad yn Llanfair Caereinion, a Meifod, Sir Drefaldwyn, ac yn Niwbwrch, Môn, cyn penderfynu gadael y weinidogaeth yn 1956 er mwyn llenydda.
Enillodd Fedal Ryddiaith Eisteddfod Genedlaethol 1951 am ei gyfrol o ysgrifau, Cyn Oeri'r Gwaed (1952), a dilynwyd y llwyddiant hwn gan dair nofel, sef Cysgod y Cryman (1953), Ffenestri Tua'r Gwyll (1955) ac Yn Ôl i Leifior (1956). Roedd Cysgod y Cryman yn nofel Gymraeg boblogaidd, gyfoes a gafodd dderbyniad brwd.
Symudodd i Fangor yn 1956 i fod yn awdur a chynhyrchydd gyda'r BBC a bu'n ysgrifennu, cynhyrchu a chymryd rhan mewn nifer fawr o raglenni'r BBC. Profodd yn gyfnod cynhyrchiol iddo o ran ysgrifennu nofelau, ac fe gyhoeddwyd ganddo Wythnos yng Nghymru Fydd, (1957), Blas y Cynfyd (1958) a Tabyrddau'r Babongo (1961).
Yn 1963 aeth yn Ddarlithydd yn y Gymraeg i Goleg Y Drindod, Caerfyrddin, ac fe fu'r cyfnod a ddilynodd yn gymharol dawel o ran llenydda ond yn brysur yn wleidyddol. Bu'n ymgeisydd Seneddol dros Blaid Cymru yn etholaeth Trefaldwyn yn Isetholiad 1962 ac Etholiad Cyffredinol 1964, ac roedd yn weithgar gydag ymgyrchoedd Plaid Cymru. Ef oedd Cyfarwyddwr Cyhoeddiadau Plaid Cymru o tua 1962 i 1969, a bu'n paratoi llawer o lenyddiaeth wleidyddol ar gyfer Gwynfor Evans.
O 1968 hyd 1971, bu'n Olygydd ac yn Gyfarwyddwr cyfieithiadau gyda'r Cyngor Llyfrau Cymraeg, ac yn 1968 cyhoeddwyd Y Blaned Dirion, nofel a addaswyd o ddrama radio BBC a ddarlledwyd yn 1959.
Dychwelodd i Wrecsam i fod yn awdur llawn-amser rhwng 1971 a 1975 a chyhoeddodd ddwy nofel, sef Y Gromlech yn yr Haidd, (1971) ac Eira mawr, (1972). Yna yn 1974 cyhoeddodd ddrama am y Diwygiad Methodistaidd, Harris, a chasgliad o storïau byrion, Marwydos.
Yn 1975 fe'i penodwyd yn Ddarlithydd yn y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Dewi Sant, Llanbedr Pont Steffan, ac yn 1984 fe'i penodwyd yn Ddarllenydd yno, cyn ymddeol yn 1988. Yn dilyn ei ymddeoliad cyhoeddwyd cyfrol o'i ganeuon ysgafn Caneuon Islwyn Ffowc Elis (1988), maes yr oedd ganddo ddiddordeb mawr ynddo rhwng 1945 a 1970. Yn 1993 derbyniodd radd D.Litt er anrhydedd gan Brifysgol Cymru.
Roedd yn awdur dra chynhyrchiol, ac fe ysgrifennodd amryw raglenni radio a storïau, ac erthyglau ar grefydd a gwleidyddiaeth. Bu'n gyd-olygydd Y Ddraig Goch, cylchgrawn Plaid Cymru, a Taliesin, cylchgrawn yr Academi Gymreig. Enillodd nifer o wobrwyon yn yr Eisteddfod Genedlaethol am farddoniaeth, storïau byrion, ysgrifau a dramâu, a bu'n beirniadu mewn nifer o Eisteddfodau. Bu farw ym mis Ionawr 2004.

Roedd Jonathan Rees (Nathan Wyn, 1841-1905), yn fardd ac yn ysgrifwr oedd yn gweithio fel swyddog pwll glo yn Ystrad Rhondda, sir Forgannwg. Enillodd bri fel bardd, gan ennill chwe gwobr yn Eisteddfod Lerpwl yn 1900. Cyfrannodd gerddi i amryw gyfnodolyn a chyhoeddodd Caniadau Nathan Wyn (Treherbert, 1881). Ei frawd ieuengaf oedd y Parch. Evan Rees (Dyfed, 1850-1923).

Roedd y Parch. James Ednyfed Rhys (Ap Nathan, 1876-1960) yn fab i Jonathan Rees (Nathan Wyn). Roedd Ap Nathan yn weinidog gyda'r Methodistiaid Calfinaidd, yn llenor ac yn fardd. Bu'n weinidog yn Aberafan a Nantymoel tan 1940. Byddai'n cystadlu'n gyson ac yn beirniadu yn yr Eisteddfod Genedlaethol, cyfrannai at gyfnodolion a chyhoeddodd Cymeriadau Cefn Gwlad (Caerdydd, 1948).

Ganwyd Alun Marles Eirug Davies yn 1932 yn Llanbedr Pont Steffan, y chweched o wyth o blant y Parch T. Eirug Davies a’i wraig Jennie. Mynychodd Ysgol Sir Tregaron. Graddiodd mewn hanes o Brifysgol Aberystwyth yn 1954. Enillodd ddiploma mewn llyfrgellyddiaeth ym Mhrifysgol Llundain yn 1960. Yr oedd yn Ddirprwy Lyfrgellydd yn Llyfrgell y Brifysgol yn Aberystwyth gan ymddeol yn 1997 ar ôl 36 mlynedd o wasanaeth.

Priododd Lyn [Eluned] Jones ar 28 Mawrth 1966. Ganwyd dau fab iddynt. Golygodd nifer o lyfrau yn cynnwys gweithiau ei Dad. Cyhoeddwyd Traethodau ymchwil Cymraeg a Chymreig a dderbyniwyd gan Brifysgolion Prydeinig, Americanaidd ac Almaenaidd, 1887-1971 (Caerdydd, 1976) sef rhestr a gasglwyd ganddo. Ef hefyd oedd awdur y gyfrol Papermaking in Wales 1658 - 2000 (Aberystwyth, 2010). Bu Alun Eirug Davies farw ar 21 mis Awst 2019 wedi cystudd byr.

Yr oedd Tydfor Jones yn fardd a diddanwr a anwyd ar 2 Medi 1934 yn Nolwylan, Cwmtydu. Yr oedd yn unig blentyn i Evan George a Hetty Jones. Y mae ei enw yn gyfuniad o ‘Tydu’ a ‘môr’. Enw barddol ei Dad oedd ‘Sioronwy’ ac ef oedd y degfed o ddeuddeg plentyn fferm enwog y Cilie. Symudodd y teulu i fferm Y Gaerwen pan oedd Tydfor tua dwy flwydd oed.
Priododd Margaret Ann Jones (Ann Tydfor) ar 28 Mawrth 1978. Yr oedd yn aelod o‘r grŵp Adar Tydfor. Ef oedd yn gyfrifol am y sgriptiau a’r sgetsus gan gyfansoddi geiriau’r caneuon i gyd ac ef hefyd oedd arweinydd y noson. Roedd yn gyn gyfrannwr cyson i’r rhaglen radio ‘Penigamp’ ar ddechrau’r 1970au. Bu farw ar 20 Mehefin 1983 drwy ddamwain dractor ar ei fferm.

Cylchgrawn Chwarterol Cymraeg a gyhoeddai weithiau llenyddol o safon uchel oedd Y Llenor, 1922-1955. W. J. Gruffydd oedd golygydd y cylchgrawn ar hyd y cyfnod y cyhoeddwyd ef, ond yn 1946 penodwyd T. J. Morgan yn gyd-olygydd â W. J. Gruffydd. Cyfrannodd Y Llenor yn helaeth i lenyddiaeth ac ysgolheictod Cymraeg y dydd, a bu yn llwyfan i nifer o awduron, beirdd ac ysgolheigion.

Etholwyd Ieuan Wyn Jones yn Aelod Seneddol dros Ynys Môn ym Mehefin 1987. Bu'n ymgeisydd yng Ngorllewin Dinbych ym 1979, ac am sedd [Ewropeaidd Gogledd Cymru] ym 1979 ac yna am Sedd Ynys Môn am y tro cyntaf ym 1983. Bu'n Is-gadeirydd Plaid Cymru, 1975-1979, Cadeirydd Plaid Cymru, 1980-1982 a 1990-1992, Aelod o Bwyllgor Dethol Materion Cymreig, 1990-1992 a 1997-1998, a Chwip ei blaid, 1992-1995. Ar 6 Mai 1999 fe'i etholwyd i Gynulliad Cenedlaethol Cymru fel Aelod dros Ynys Môn. Penderfynodd beidio sefyll fel ymgeisydd yn Etholiad Cyffredinol 2001. Daeth yn Arweinydd Plaid Cymru ym mis Awst 2000.

Ganwyd Dafydd Elis Thomas ar 18 Hydref 1946 yng Nghaerfyrddin, sir Gaerfyrddin. Derbyniodd ei addysg yn Ysgol Dyffryn Conwy, Llanrwst, sir Gaernarfon, ac astudiodd y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, gan raddio yn 1967. Bu'n ddarlithydd Astudiaethau Cymreig yng Ngholeg Harlech, 1971, ac yn Adran Saesneg Bangor, 1974, ac roedd hefyd yn ddarlithydd annibynnol rhan amser. Bu'n AS Plaid Cymru dros sir Feirionnydd, 1974-1983, a thros Feirionnydd Nant Conwy, 1983-1992, ac yn llywydd y blaid, 1984-1991. Yn 1987, dyfarnwyd iddo radd PhD gan Brifysgol Cymru. Yn 1992, fe'i dyrchafwyd yn Arglwydd Elis-Thomas o Nant Conwy, ac wedi hynny bu'n Gadeirydd Bwrdd yr Iaith Gymraeg, 1994-1999. Yn 1999, cafodd ei ethol yn Aelod y Cynulliad dros Feirionnydd Nant Conwy yn etholiad cyntaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru, ac yna yn Llywydd y Cynulliad. Priododd Elen M.Williams yn 1970 ac mae ganddynt dri mab. Priododd ei ail wraig, Mair Parry Jones, yn 1993.