Showing 2970 results

Yr oedd Harri Gwynn (1913-1985) yn fardd a darlledwr. Fe'i ganwyd yn Wood Green, Llundain, 14 Chwefror 1913, yn fab i Hugh ac Elizabeth Jones. Symudodd y teulu i Garth Celyn, Penrhyndeudraeth, pan oedd Harri Gwynn yn bedair oed, yn dilyn marwolaeth ei dad. Derbyniodd ei addysg yn Ysgol Sir y Bermo a Choleg y Brifysgol, Bangor. Enillodd radd mewn hanes yn 1935. Rhwng 1935 a 1936 ef oedd Llywydd Cyngor y Myfyrwyr ac enillodd y goron ddwywaith yn Eisteddfod Prifysgol Bangor, ac unwaith yn yr Eisteddfod Rhyngolegol yn Aberystwyth. Yn 1938 cyflwynodd ei draethawd ymchwil MA ar y Crynwr John Kelsall (1683-1743), 'John Kelsall: A study in Religious and Economic History' wedi iddo ennill Ysgoloriaeth Lloyd George. Bu'n athro hanes yn Y Fflint am flwyddyn ac wedyn yn Ysgol Friars, Bangor. Priododd y gwyddonydd Dr Eirwen Gwynn (née St. John Williams) ar Ddydd Calan 1942 a ganwyd eu mab Dr Iolo ap Gwynn tra roeddent yn byw yn Llundain. Bu'n was sifil yn Warwick ac yn Llundain gan gyfrannu at fywyd diwylliannol y brifddinas drwy gynorthwyo i sefydlu Cymdeithas y Ford Gron a chwmni drama'r Ddraig Goch gyda'i wraig Eirwen. Bu'n olygydd papur Cymry Llundain Y Ddinas o 1943 hyd 1950.

Ar ôl byw yn Lloegr am wyth mlynedd penderfynodd ddychwelyd i Gymru yn 1950 i ffermio yn Nhyddyn Cwcallt, Rhoslan, Eifionydd, gan aros yno am ddeuddeng mlynedd. Ef oedd Ysgrifennydd Cyffredinol Eisteddfod Genedlaethol Pwllheli 1955. Yn 1970 symudodd Harri Gwynn o Fangor i Dyddyn Rhuddallt yn Llanrug. Yr oedd yn un o ohebwyr cyntaf y rhaglen 'Heddiw' a dechreuodd weithio ar y rhaglen yn 1962. Bu'n gweithio hefyd fel cynhyrchydd radio ym Mangor. Ymddeolodd o'r BBC yn 1979.

Cyhoeddwyd dwy gyfrol o'i gerddi Barddoniaeth Harri Gwynn (1955) ac Yng Nghoedwigoedd y Sêr (1975), a chasgliad o ysgrifau, Y Fuwch a'i Chynffon (1954). Yn 1994 golygodd Dr Eirwen Gwynn gyfrol o ysgrifau'i gŵr Rhwng godro a gwely a gyhoeddwyd yn wreiddiol fel erthyglau yn Y Cymro rhwng 1952 a 1959. Bu Harri Gwynn yn gystadleuydd brwd yn yr Eisteddfod Genedlaethol ac ymgeisiodd am y goron chwech o weithiau rhwng 1948 a 1954. Ef a luniodd 'Y Creadur' sef pryddest anfuddugol Eisteddfod Genedlaethol Aberystwyth 1952 y gwrthodwyd ei gwobrwyo gan yr Athro W. J. Gruffydd a'i gyd-feirniaid. Fe'i cyhoeddwyd yn ddiweddarach yn Y Cymro.

Bu Harri Gwynn farw ar 24 Ebrill 1985.

Mae Angharad Tomos yn ymgyrchydd iaith ac awdur toreithiog sydd wedi ysgrifennu cyfrolau ar gyfer oedolion a phlant, sgriptiau ar gyfer dramâu llwyfan ac erthyglau ar gyfer nifer o gyfnodolion ers diwedd y 1970au.

Fe'i ganwyd ym 1958 a'i magu, yn un o bump chwaer, yn Llanwnda ger Caernarfon. Ymddiddorodd mewn llenydda yn fuan iawn yn ei bywyd gan ennill medal lenyddiaeth Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd ym 1981 a 1982 tra yn yr un cyfnod yn ymroi yn ddigyfaddawd i weithgareddau Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, gan dreulio cyfnod yn gweithio iddynt a chan wynebu nifer o achosion llys, dirwyon a charchar. Treuliodd flwyddyn ym Mhrifysgol Cymru, Aberystwyth ond ymadawodd i weithio i Gymdeithas yr Iaith cyn ailgydio yn ei haddysg uwch a graddio o Brifysgol Cymru, Bangor. Bu am gyfnod yn ddi-waith pryd y mynychodd gyrsiau celf. Gwelir ei gwaith celf a'i gwaith fel awdur yng nghyfrolau Rala Rwdins, cyfres bwysig a phoblogaidd i blant ieuainc yn cynnwys cymeriadau a drosglwyddwyd yn llwyddiannus i'r llwyfan ac i'r sgrîn. Aeth ymlaen i ennill Medal Ryddiaith yr Eisteddfod Genedlaethol ddwywaith ym 1991 a 1997 a Gwobr Tir na n-Óg ddwywaith am ei llyfrau i blant. Enillodd sawl ysgoloriaeth gan Gyngor y Celfyddydau i dreulio cyfnod yn ysgrifennu ac ar gyfer cyfnodau yn awdur preswyl. Dros y blynyddoedd datblygodd yn athrawes a darlithydd poblogaidd gan ymweld ag ysgolion a chymdeithasau ledled Cymru. Bu'n deithwraig frwd erioed, ond ers cyfarfod â'i gŵr, Ben Gregory, a phriodi ym 1999, datblygodd ei diddordeb mewn teithio ac mewn gwleidyddiaeth fyd-eang, yn arbennig y sefyllfa yn Nicaragua. Mae'r ddau bellach yn byw ym Mhen-y-groes, Gwynedd.

Cylchgrawn Chwarterol Cymraeg a gyhoeddai weithiau llenyddol o safon uchel oedd Y Llenor, 1922-1955. W. J. Gruffydd oedd golygydd y cylchgrawn ar hyd y cyfnod y cyhoeddwyd ef, ond yn 1946 penodwyd T. J. Morgan yn gyd-olygydd â W. J. Gruffydd. Cyfrannodd Y Llenor yn helaeth i lenyddiaeth ac ysgolheictod Cymraeg y dydd, a bu yn llwyfan i nifer o awduron, beirdd ac ysgolheigion.

Yr oedd Gwilym Bowyer (1906-1965) yn weinidog gyda'r Annibynwyr ac yn brifathro coleg. Yr oedd yn frodor o Bonciau. Rhosllannerchrugog a chafodd ei addysg gynnar yn Ysgol y Cyngor, Ponciau. Gweithiodd yn gyntaf mewn siop groser lleol cyn mynd i Goleg Bala-Bangor yn 1928 lle graddiodd mewn athroniaeth yn 1932 a derbyn gradd BD yn 1938. Cafodd ei ordeinio yn 1935 a bu'n weinidog yn Llundain a Bangor cyn cymryd swydd Prifathro Coleg Bala-Bangor yn 1946. Bu yma tan ei farwolaeth annhymig yn 1965. Cyhoeddodd dau bamffled a thua phump ar hugain o erthyglau, pregethau ac adolygiadau. Yr oedd yn bregethwr a darlledwr nodedig, yn heddychwr ac yn ddadleuwr cryf dros addysg Gymraeg.

Mae Cynog Glyndwr Dafis (g. 1939) yn aelod gweithgar o Blaid Cymru ers 1955. Am 32 mlynedd bu'n athro ysgolion cyfun ym Mhontardawe, Castellnewydd Emlyn, Aberaeron a Llandysul. Roedd yn gadeirydd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, 1965-1966. Roedd yn AS Plaid Cymru dros Geredigion,1992-2000 (ar y cychwyn cafodd ei ethol dros Geredigion a Gogledd Penfro ar raglen Plaid Cymru/ y Blaid Werdd), ac yn AC (Aelod y Cynulliad) yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru, 1999-2003. Bu'n aelod o Bwyllgor Amaethyddiaeth a Datblygu Gwledig y Cynulliad, 2002-2003. Mae'n awdur nifer o erthyglau a phamffledi ar fywyd gwleidyddol a diwylliannol Cymru, yn cynnwys Migration into Wales: a positive response (1988) ac A sustainable future for Wales (1988) ar y cyd â Victor Anderson.

Ganwyd Bobi Jones (Robert Maynard Jones (g. 1929)) yng Nghaerdydd i rieni di-Gymraeg, ac ar ôl iddo ddysgu Cymraeg yn yr ysgol, enillodd radd Dosbarth Cyntaf yn y Gymraeg o Goleg Prifysgol De Cymru a Mynwy, Caerdydd yn 1949. Bu'n athro yn Llanidloes, sir Drefaldwyn, a Llangefni, sir Fôn cyn dod yn ddarlithydd yn y Gymraeg yng Ngholeg y Drindod, Caerfyrddin ac wedyn yn Ddarlithydd yn Adran Addysg Coleg Prifysgol Cymru Aberystwyth. Yn 1966, ymunodd a staff Adran Gymraeg y coleg hwnnw, a bu'n Athro Iaith a Llenyddiaeth Gymraeg o 1980 tan ei ymddeoliad yn 1989. Dros y blynyddoedd mae Bobi Jones wedi bod y mwyaf toreithiog o awduron Cymraeg ail hanner yr ugeinfed ganrif, yn cynhyrchu llif o farddoniaeth, straeon byrion, nofelau a beirniadaeth lenyddol. Bu yr un mor doreithiog fel athro, yn cynhyrchu llyfrau i blant, cyhoeddiadau ysgolheigaidd ar farddoniaeth a rhyddiaith Gymraeg a sawl cyfrol ar gyfer myfyrwyr y Gymraeg. Nid oes arwydd ar hyn o bryd y bydd y llif toreithiog hwn yn peidio.

Yr oedd Llywelyn Phillips (1914-1981) yn ohebydd amaethyddol, golygydd a llenor. Parhaodd ei ddiddordeb mewn amaethyddiaeth, yn enwedig ym Mridfa Planhigion Cymru, ac ym mywyd, llenyddiaeth a diwylliant Cymru ar hyd ei oes.

Yr oedd y Parch. William Richard Jones ('Pelidros', 1877-1958), o Ferthyr Tudful, Morgannwg, yn weinidog y Bedyddwyr a bardd. Fe'i ganed yn 1877, yn fab i Henry a Sarah Jones. Bu'n weinidog ar nifer o eglwysi'r Bedyddwyr gan gynnwys Tabor, Aberafan, Morgannwg, 1934-1950). Enillodd lawer o gadeiriau eisteddfodol gyda'i farddoniaeth. Sally Jones ('Gwynferch') oedd ei ferch. Bu farw 28 Ebrill 1958. Yr oedd yn awdur Cerddi Ieuengtid (Merthyr Tudful, 1902), Y Dafnau Gwlith (Merthyr Tudful, [c. 1905]), Dilyn Llwybrau'r Iesu (Aberdâr, [1931]), alawgan gyda cherddoriaeth gan ei frawd David Jones, Isaac Lewis: y crwydryn digrif, 2 gyfrol (Merthyr Tudful, 1901-1904) a Tannau'r Wawr: i blant a phob oed (Aberdâr, 1937).

Mae'r gyfres yn cynnwys cofnodion pwyllgor eisteddfod cymdeithasau cystadleuol capeli Bryn'rodyn, Bwlan, Tynlon, Glanrhyd a Saron.

Cymraeg.

Mae Angharad Tomos wedi ysgrifennu llyfrau llwyddiannus ar gyfer oedolion a phlant. Y gyfrol gyntaf iddi ei chyhoeddi oedd Rwy'n gweld yr haul, cyfrol fuddugol, medal lenyddiaeth Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd 1981. Ers hynny cyhoeddodd bedair nofel arall ar gyfer oedolion, cyfres Rala Rwdins a Guto Col Tar ar gyfer plant bychain a nofel Sothach a Sglyfath ar gyfer plant ychydig yn hŷn, yn ogystal â chyfrolau unigol eraill.

Bu Angharad Tomos yn ysgrifennu colofn i Y Faner, yn olygydd Tafod y Ddraig ac yn Gadeirydd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg rhwng 1979 a 1983.

Treuliodd Angharad Tomos gyfnod yn awdur preswyl yn ysgolion cynradd Bro Dysynni yn ystod gwanwyn 1993.

Sefydlwyd Undeb Cyhoeddwyr a Llyfrwerthwyr Cymreig (Union of Welsh Publishers and Booksellers) fel cymdeithas masnachu. Un o'i amcanion oedd lobïo am gefnogaeth y llywodraeth i wrthweithio anawsterau economaidd a wynebai cyhoeddi yn y Gymraeg yn sgil rhediadau argraffu byr. Yn 1951, cyflwynodd femorandwm ar y pwnc i Gyngor Cymru a Mynwy, a arweiniodd at sefydlu Pwyllgor Cyhoeddi Llyfrau Cymraeg a chyfundrefn o grantiau i gyhoeddwyr. Parhaodd i weithredu hyd yr 1980au, gan ddefnyddio'r teitl Saesneg, Union of Welsh Publishers and Booksellers.

Roedd 'Bryfdir', Humphrey Jones (1867-1947), yn chwarelwr a bardd. Ganwyd ef yng Nghwm Croesor, Meirionnydd, ar 13 Rhagfyr 1867. Ar ôl gadael ysgol yn 12, bu'n chwarelwr ym Mlaenau Ffestiniog lle treuliodd weddill ei fywyd. Dechreuodd gyfansoddi barddoniaeth a chystadlu mewn eisteddfodau pan oedd yn ifanc, gan ymuno â Gorsedd y Beirdd yn 1890 ac ennill dim llai na 64 cadair farddol ac 8 coron yn ystod ei fywyd. Roedd yn enwog fel arweinydd eisteddfodau. Cyfrannodd at gylchgronau Y Genhinen a Cymru yn ogystal â chyhoeddi dwy gyfrol o'i farddoniaeth: Telynau'r Wawr (Blaenau Ffestiniog, 1899) a Bro Fy Mebyd a Chaniadau Eraill (Bala, 1929) Roedd ganddo 5 o blant, a bu farw 22 Ionawr 1947.

Roedd Iorwerth Cyfeiliog Peate (1901-1982) yn ysgolhaig ac yn fardd.

Fe'i ganwyd ym Mhandy Rhiwsaeson, Llanbryn-mair, Trefaldwyn, yr ail o dri phlentyn George H. ac Elizabeth Peate. Derbyniodd ei addysg yn Ysgol Sir Machynlleth a Phrifysgol Cymru, Aberystwyth, lle'r astudiodd dan T. Gwynn Jones a H. J. Fleure a gafodd gryn ddylanwad arno. Arbenigodd mewn Archaeoleg Geltaidd ac yn 1927 penodwyd ef yn Is-Geidwad yn Adran Archaeoleg Amgueddfa Genedlaethol Cymru. Dyrchafwyd Iorwerth Peate yn Bennaeth Is-adran Diwylliant a Diwydiannau Gwerin yn 1932, a gweithiodd yn ddiflino i sefydlu amgueddfa werin yng Nghymru ar batrwm amgueddfeydd awyr-agored gwledydd Llychlyn. Gwireddwyd ei freuddwyd pan agorwyd Amgueddfa Werin Cymru yn Sain Ffagan yn 1948 a phenodwyd yntau'n Guradur cyntaf hyd ei ymddeoliad yn 1971. Roedd yn ŵr o argyhoeddiadau cryf ac un annibynnol ei farn ac ymhyfrydai yn 'nhraddodiad Llanbryn-mair' y magwyd ef ynddi, sef traddodiad anghydffurfiol, radicalaidd. Bu'n heddychwr gydol oes a chollodd ei swydd fel Curadur am gyfnod oherwydd ei safiad fel gwrthwynebydd cydwybodol yn ystod yr Ail Ryfel Byd.

Roedd Iorwerth Peate yn awdur toreithiog o weithiau ysgolheigaidd Cymraeg a Saesneg yn ogystal â barddoniaeth, rhyddiaith a beirniadaeth lenyddol. Ymhlith ei brif gyfraniadau ym maes diwylliant gwerin mae Y crefftwr yng Nghymru (1933), The Welsh house (1940), Diwylliant gwerin Cymru (1942), Clock and watch makers in Wales (Caerdydd, 1945), a Tradition and folk life: a Welsh view (1972). Cyhoeddodd amryw gyfrolau o ryddiaith, yn eu plith Sylfeini (1938), Syniadau (1969), a'r gweithiau hunangofiannol Rhwng dau fyd (1976), a Personau (1982); bu'n olygydd monograffau megis Hen Gapel Llanbrynmair 1739-1939 (1939), John Cowper Powys: letters 1937-54 (1974), a'r cylchgronau Dragon (1922-1923), Y ddraig goch (1926-1927), a Gwerin. An international journal of folk life (1956-1962). Ymhlith y casgliadau o farddoniaeth a gyhoeddwyd mae Y cawg aur a cherddi eraill (1928), Canu chwarter canrif (1957) sef detholiad o'i gerddi, a Cerddi diweddar (1982) wedi iddo farw. Cyfrannodd nifer helaeth o erthyglau ac adolygiadau i'r wasg, rhai ohonynt dan y ffugenw 'Gwerinwr', ac roedd yn ddarlledydd radio poblogaidd.

Roedd Iorwerth Peate yn aelod o amryw bwyllgorau a bu'n Llywydd y Gymdeithas Fywyd Gwerin, Llywydd Adran H (Anthropoleg) o'r British Association for the Advancement of Science, Is-Lywydd Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, un o sefydlwyr a chyn-Gadeirydd yr Academi Gymreig, ac aelod o Lys a Chyngor Eisteddfod Genedlaethol Cymru. Derbyniodd gydnabyddiaeth am ei gyfraniad ysgolheigaidd gyda'r graddau D. Litt. Celt. er anrhydedd gan Brifysgol Genedlaethol Iwerddon (1960), a D. Sc. (1941) a D. Litt. honoris causa (1970) gan Brifysgol Cymru. Cyflwynwyd bathodyn y Cymmrodorion iddo yn 1978 am ei waith dros Gymru, a chyfrol festschrift, Studies in folk life, gol. J. Geraint Jenkins, yn 1966.

Priododd Nansi (Annie) Davies, yn 1929, a ganwyd mab iddynt, Dafydd (1936-1980). Bu farw Iorwerth C. Peate ar 19 Hydref 1982.

Yr oedd Ellis Owen (1789-1868), Cefnymeysydd, Ynyscynhaearn, Eifionydd, sir Gaernarfon, yn ffermwr, hynafiaethydd a bardd.

Roedd David Myrddin Lloyd (1909-1981) yn ysgolhaig, beirniad llenyddol a golygydd. Cafodd ei eni yn Fforest-fach, Morgannwg, a derbyniodd ei addysg ym Mhrifysgolion Abertawe a Dulyn. Yn llyfrgellydd o ran ei alwedigaeth, bu'n Geidwad Llyfrau Printiedig Llyfrgell Genedlaethol yr Alban rhwng 1953 a 1974. Ef oedd awdur Beirniadaeth lenyddol (1962), ysgrif ar Emrys ap Iwan yn y gyfres Writers of Wales (1974), a Rhai agweddau ar ddysg y Gogynfeirdd 91977). Bu'n olygydd gweithiau yn cynnwys Erthyglau Emrys ap Iwan (3 cyfrol 1937, 1939, 1940), A book of Wales (1953), A reader's guide to Scotland (1968), ac O erddi eraill (1981), blodeugerdd o gerddi mewn deunaw iaith a gyfieithwyd i'r Gymraeg.

Roedd yr Athro J. E. Caerwyn Williams (1912-1999) yn un o brif ysgolheigion Cymraeg a Cheltaidd yr ugeinfed ganrif.

Fe'i ganwyd yng Ngwauncaegurwen, Morgannwg, 17 Ionawr 1912, yr hynaf o dri phlentyn John R. a Maria Williams. Derbyniodd ei addysg yn Ysgol Sir Ystalyfera, Coleg y Brifysgol, Bangor, Coleg y Brifysgol a Choleg y Drindod, Dulyn, a Cholegau Diwinyddol Aberystwyth a'r Bala. Ymunodd â staff Adran y Gymraeg, Bangor, yn 1945, a'r flwyddyn ganlynol fe'i priodwyd â Gwen Watkins o Abertridwr. Fe'i penodwyd yn Athro'r Gymraeg ym Mangor yn 1953. Yn 1965 symudodd i Goleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, i fod yn Athro cyntaf yr Wyddeleg ym Mhrifysgol Cymru. Cafodd radd D.Litt.Celt.Er Anrhydedd gan Brifysgol Genedlaethol Iwerddon yn 1967 a Phrifysgol Cymru yn 1983, a'i ethol yn Gymrawd yr Academi Brydeinig yn 1978 ac yn Aelod Mygedol o Academi Frenhinol Iwerddon yn 1989. Fe'i etholwyd yn Llywydd yr Academi Gymreig yn 1988. Ar ôl ymddeol yn 1979 fe'i penodwyd yn Gyfarwyddwr Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru. Arhosodd yn y swydd honno tan 1985. Bu farw 8 Mehefin 1999.

Yr oedd yn awdurdod ar y gwareiddiad Celtaidd ac ysgrifennodd yn helaeth am draddodiadau llenyddol Cymru ac Iwerddon. Ymhlith ei brif gyfraniadau fel ysgolhaig Cymraeg mae ei astudiaethau ar y Gogynfeirdd a llenyddiaeth grefyddol yr Oesoedd Canol, gan gynnwys Beirdd y Tywysogion (1973), Canu Crefyddol y Gogynfeirdd (1977) a The Poets of the Welsh Princes (1978). Ysgrifennodd hefyd ar lenyddiaeth mwy diweddar Cymru, gan gynnwys ei astudiaethau o waith Edward Jones, Maes-y-Plwm, geiriadurwyr Cymraeg cyfnod y Dadeni, John Morris-Jones a'i gylch, ac amryw o'r prif lenorion cyfoes, megis Syr T. H. Parry-Williams, Waldo Williams a Saunders Lewis. Fel ysgolhaig Gwyddeleg ei brif gyfraniadau oedd Traddodiad Llenyddol Iwerddon (1958), Y Storïwr Gwyddeleg a'i Chwedlau (1972) a The Court Poet in Medieval Ireland (1972). Roedd yn gyd-awdur The Irish Literary Tradition (1992). Cyhoeddodd gyfieithiadau o storïau Gwyddeleg a Llydaweg, ynghyd ag astudiaethau ieithyddol ar yr ieithoedd hyn a'r Gymraeg. Yn ogystal â golygu cyfrolau fel Llên a Llafar Môn (1963), Llên Doe a Heddiw (1964) a Literature in Celtic Countries (1971), bu'n olygydd Y Traethodydd ac Ysgifau Beirniadol o 1965 ymlaen, Studia Celtica o 1966 a chyfres Llên y Llenor o 1983. Bu'n olygydd ymgynghorol Geiriadur Prifysgol Cymru er 1968, ac yn olygydd Llyfryddiaeth yr Iaith Gymraeg (1988) a Gwaith Meilyr Brydydd a'i ddisgynyddion (1994).